مرکز بهسود؛ ولسوالی وسیع و پرجمعیت در ولایت میدان وردک افغانستان.
مرکز بهسود، از وسیع‌ترین و پرجمعیت‌ترین ولسوالی‌های (فرمانداری) ولایت میدان وردک، در مرکز افغانستان است. ساکنان این ولسوالی به زبان دری و لهجة هزارگی صحبت می‌کنند و همگی مسلمان و شیعه هستند.
نام‌گذاری
بهسود نام یکی از اقوام هزاره است.[۱] ولسوالی مرکز بهسود نیز به‌نام قومی است که در آن سکونت دارد. هرچند، سکونت‌گاه قوم بهسود پراکندگی جغرافیایی بیشتری دارد؛ اما ساکنان اصلی و عمدة ولسوالی مرکز بهسود را قوم بهسود تشکیل می‌دهند. منابع تاریخی، این قوم و بزرگان آن را با عنوان‌های بیسود و بیسوک نیز نام برده‌اند.[۲]
تاریخچه
ابن‌بطوطه در سفرنامة تاریخی خود، از منطقة بهسود و اکرام در زاویة شیخ صالح معروف به اتا اولیا (آته ولی) یاد کرده و او را سرسلسلة قوم بیسوک (بهسود) دانسته است.[۳] شواهدی وجود دارد که در گذشته‌های دورتر و پیش از اعمال سیاست‌های سخت‌گیرانه علیه هزاره‌ها، مناطق هزاره‌نشین گسترش بیشتری داشتند. در آن زمان‌ها، مناطق مرکزی هزاره‌جات، از جمله بهسود مرکزی، منطقة ییلاق‌گاه (منطقة کوچ تابستانه) بوده است.[۴] در دوران شاهان درانی، بهسود، به‌صورت نسبی، مستقل بوده و توسط رهبران آن منطقه اداره می‌شد. یکی از رهبران توانا و قدرتمند بهسود در آن دوره، میر یزدان‌بخش بود که با قتل او،[۵] قدرت هزارة بهسود رو به افول نهاد.[۶]
جرقه‌های قیام دوم علیه عبدالرحمان خان و در واکنش به ستمگری بیش از اندازۀ فرماندهان و سربازان قوم حاکم از دایزنگی و بهسود شروع شد.[۷] در قیام سوم علیه عبدالرحمان خان، یکی از رهبران، میر غلامحسین بیگ میر بهسود بود.[۸] پس از این قیام، عبدالرحمان خان (۱۲۵۹-۱۲۸۰ش) بهسود را به‌شدت سرکوب کرد.[۹]
جمعیت‌شناسی
طبق آخرین گزارش رسمی از برآورد جمعیت افغانستان، جمعیت ولسوالی مرکز بهسود در سال ۱۴۰۰ش، ۱۳۷۲۰۸ نفر برآورد شده که همگی ده‌نشین هستند.[۱۰] مردم ولسوالی مرکز بهسود به زبان دری[۱۱] و لهجة هزارگی صحبت می‌کنند. آنها، همگی مسلمان و شیعه هستند. بیشتر مردم در این منطقه، شیعة اثنی عشری[۱۲] بوده و برخی دیگر از پیروان اسماعیلیه هستند.[۱۳]
موقعیت جغرافیایی
ولسوالی مرکز بهسود، با مساحت 2198 کیلومتر مربع و ارتفاع 2975 متر از سطح دریا، از شرق با ولسوالی حصة اول بهسود، از شمال و غرب با ولایت بامیان (ولسوالی‌های مرکز بامیان، یکاولنگ، پنجاب و ورس) و از جنوب با ولایت غزنی (ولسوالی ناهور) هم‌جوار است.[۱۴]
ناهمواری‌ها
ولسوالی مرکز بهسود از نظر جغرافیای طبیعی سرزمینی ناهموار است. سلسله جبال بابا که بلندترین قلة آن به بیش از ۵۰۰۰ متر از سطح دریا می‌رسد، در شمال این منطقه موقعیت دارد. کوتل (گردنه) ملا یعقوب رفیع‌ترین و معروف‌ترین کوتلی است که در غرب ولسوالی قرار دارد.[۱۵]
منابع آبی
رود هلمند (هیرمند) از شرق به غرب این ولسوالی جریان دارد.[۱۶] این رود که از منطقة «هزار قاش» یا «هزار چشمه» از کوه بابا سرچشمه می‌گیرد، از میانة ولسوالی مرکز بهسود، از سمت شرق به غرب، جاری است.[۱۷] این رود، در حدود ۱۳۰۰ کیلومتر طول داشته و در حدود ۴۰ درصد از اراضی افغانستان را زهکشی می‌کند. تأسیسات آبیاری باستانی و کنونی که در امتداد این رود و شاخابه‌های آن وجود دارند، حکایت از اهمیت آن در کشاورزیِ منطقه دارند. هیرمند به‌طور کلی به‌سوی جنوب غربی جریان داشته و سرانجام به باتلاق‌های حوضة سیستان در مرز ایران ریخته و تبخیر می‌شود.[۱۸] رود لوگر نیز از منطقة کجاب علیای ولسوالی مرکز بهسود سرچشمه گرفته و در نهایت با رودخانة کابل یک‌جا می‌شود.[۱۹] شبکة رود کابل تنها شبکة اصلی رودخانه‌ای در افغانستان است که به دریا راه دارد.[۲۰]
آب‌وهوا
اقلیم بهسود کوهستانی و سرد است. گاهی برف به ارتفاع بیش از یک متر و حتی در دره‌ها باریده و برای مدت طولانی باقی می‌ماند.[۲۱]
پوشش گیاهی
درخت‌های کوهی از قبیل چاکه، قرغنه، اولغد (سرخ کنه)، انگورک و الترغو در کوه‌های ولسوالی مرکز بهسود قابل مشاهده است.[۲۲]
اقتصاد
معیشت مردم ولسوالی مرکز بهسود از طریق کشاورزی و دام‌پروری تأمین می‌شود. کشاورزی و دام‌داری بدوی بوده و از ماشین‌های کشاورزی، بذرهای اصلاح شده و کودهای شمیایی خبری نیست. زمین‌های کشاورزی کم و کوچک است و سردی اقلیم باعث می‌شود زراعت یک فصله بوده و حجم کمی داشته باشد. صنایع محلی در این منطقه، توسعه نیافته است. از آن‌جا که عواید حاصل از زراعت و دام‌داری برای مصارف خانوار کفایت نمی‌کند، نیروهای مستعد کار به کابل و نقاط دیگر مهاجرت می‌کنند.[۲۳]
معدن سرب منطقة مَرَگ در ولسوالی مرکز بهسود از جمله معادن این ولسوالی است. در کتاب شناسنامة افغانستان از معدن گرافیت بهسود نیز یاد شده؛ اما موقعیت دقیق آن مشخص نیست.[۲۴]
غذاهای محلی
بیشتر غذاهای محلی این ولسولی، مبتنی بر محصولاتی همچون گندم، لبنیات، روغن و گوشت است. برخی پژوهشگران مانند شهرستانی، فهرستی از ۳۱ غذای رایج محلی در هفت دهة قبل در هزاره‌جات را آماده کرده‌اند که در بهسود نیز رایج بوده است: آش، اوماج، بلگَو، اوگره، اوشُرَک (پیاوه)، قروتی، نان‌بته، نانتر، انواع کوچه، ارگوماج، آسیب، قبورداغ، قدید، حلیم، حلوای سرخ، حلوای سفید، جوبجوش، بوسراق، نان ملیده، لتی (او جوشک)، خیگینه، بلگک، شیربرنج، تلخو، دلده، انواع مختلف نان (فتیر، چپاتی، تاوه‌گی، پنجه‌کش تنوری، کاک و غیره)، نان تی دیگی (قلفی)، نان مغزی‌تو، آتله، خام پُرته، شیر روغو و گوشت کوچه (نوعی حلیم) بهسود معروف بوده و در ایام محرم و مناسبت‌هایی مانند چهلم اموات تهیه می‌شود.[۲۵]
آموزش و پرورش
از نظر تاریخی، مکتب‌خانه‌ها که در منبرها (حسینیه‌ها) تشکیل می‌شد، نقش اصلی را در آموزش عمومی در مناطق مرکزی افغانستان بر عهده داشته است. وظیفة تحصیلات عالی نیز در گذشته به عهدة مدارس علمیه بود؛ اما امروزه، بسیاری از افراد، تحصیلات خود را در دانشگاه‌ها ادامه می‌دهند.[۲۶] مدارس علمیۀ فیضیه (آب شینیة هلمند)، محمد رسول‌الله (دشتک تاجیکان)، رسول اکرم (دهن آبشار تگاب راموز)، جواد الأئمه (میخ کره)، امام محمدباقر (آب موشک)، سجادیه (مهرخانه)، آیت‌الله حاج آخوند کوه‌بیرونی (تگاب برخانه کوه بیرون)، ولی‌عصر (سرخ آباد)، سجادیه (سنگ شانده)، قره‌قل (قره‌قل)، حضرت رسول اکرم (ممرک قوم دهقان)، ولی عصر (دشت مزار)، مهدیه (کجاب علیا)، امام محمد باقر (مرکز ولسوالی)، مهدیه (سر بلاق کوه بیرون) و مدرسه و حسینیة محمدیه (کمرک قوم دهقان)، از جمله مدارس علمیة فعال در ولسوالی مرکز بهسود هستند.[۲۷]
بنیان‌گذاری نظام معارف (آموزش و پرورش) جدید در هزاره‌جات، از جمله بهسود، با تأخیر ناشی از تعصب مواجه شد.[۲۸] در سال‌های اخیر، مراکز تعلیمات عمومی گسترش بیشتری یافته است. طبق گزارش ۱۳۹۹ش (آخرین گزارش) وزارت معارف افغانستان، ولسوالی مرکز بهسود دارای ۹۵ مرکز آموزش عمومی است. طبق این گزارش و در تاریخ مذکور در مجموع ۱۵۶۳۴ نفر مشغول فراگیری درس بودند که از این تعداد، ۸۸۹۰ نفر پسر و ۶۷۴۴ نفر دختر بوده‌اند. از این ۹۵ مرکز آموزشی، ۲۸ مکتب (مدرسه) ابتدائی، ۲۹ مکتب متوسطه، ۳۶ لیسه (دبیرستان)، ۱ دار العلوم (متوسطة علوم اسلامی) و یک مرکز حمایتی تربیت معلم است.[۲۹]
تقسیمات کشوری
ولسوالی مرکز بهسود از ولسوالی‌های ولایت میدان وردک است.[۳۰] واحدهای اداری ولسوالی در منطقه‌ای به‌نام «مرکز» قرار دارد که بر اساس قوانین تقسیمات اداری، از طریق پاسخگویی به مقامات ولایت میدان وردک به مقامات مرکزی پاسخگو بوده و به امور اداری مردم رسیدگی می‌کنند.[۳۱] مرکز بهسود فاقد شهر و جمعیت شهرنشین است.[۳۲]
کوه بیرون، قریة عوض، قریة زریافته، جمبود، میرشادی، گردم بندشوی، سرخ‌آباد، راموز، پیتاب ده‌مردگان، قریة مَرَگ، قره‌قول، میربچه‌قول، قوم دهقان، سنگ شانده، قمبر علی هلمند، قمبر علی کجاب، راقول چهلستون، زردسنگ دوست، خلیل و خواجه حسن، زیرات بهادر، سفید دیوار خوانه بیان، قریة مَرَگ عمرک، چولی، بابکه، تاله ده، سراب چولی (سر سهراب)، عطای پل افغانان، قرخ خوردی و بادآسیاب، مناطق ولسوالی مرکز بهسود را تشکیل می‌دهند.[۳۳] اماکن نام‌برده، مناطقی هستند که در «اتلس قریه‌های افغانستان» به‌عنوان مناطق اصلی ولسوالی مرکز بهسود لیست شده و هر کدام کم‌وبیش مشتمل بر قریه‌ها و قصبات بسیاری است. برای مثال، منطقة کوه بیرون، مشتمل بر ۴۷ قریه است[۳۴] که هر قریه‌ای ممکن است مشتمل بر چندین ده باشد.
زیرساخت
شاهراه گردن دیوال که پایتخت افغانستان را از طریق مناطق مرکزی به غرب کشور متصل می‌کند و مسیر دسترسی غرب به شرق افغانستان را نسبت به شاهراه کابل- قندهار- هرات، ۴۰۰ کیلومتر کوتاه‌تر می‌کند، از ولسوالی مرکز بهسود می‌گذرد.[۳۵]
جادة بهسود- ناهور، بهسود را از طریق ناهور به مناطق جنوبی از جمله شهر غزنی و ولسوالی جاغوری وصل می‌کند. این جاده از بهسود تا ناهور حدود ۱۰۰ کیلومتر طول دارد.[۳۶] با اجرای برنامه‌هایی از جمله برنامة ملی راه سازی روستایی (NRAP) دردهه‌های اخیر، راه‌های مواصلاتی گسترش بیشتری یافته و دسترسی مناطق ولسوالی مرکز بهسود به مناطق دیگر و به خارج از ولسوالی بیشتر شده است.
