سرنوشت غم‌انگیز میر یزدان‌بخش بهسودی/ محمدتقی خاوری

در کتاب” مردم هزاره و خراسان بزرگ” اثر مرحوم محمدتقی خاوری(۱)، به نقل از چارلز میسون انگلیسی، نماینده کمپانی هند شرقی، که خود شاهد ماجرای اسارت و شهادت میر یزدان‌بخش بوده است، می‌خوانیم:
” من متوجه میر یزدان‌بخش بودم، وقتی از خرگاه بیرون گردید تا سوار اسبش شود، سرش را بالا نموده به اطراف نگریست و بعد دوباره سرش را به زیر انداخت. من یقین دارم که اکثر افراد موجود در اردوگاه با وی همدردی بزرگی داشتند. مردی که صبح همان روز رهبر بلامنازع بهسود بود؛ فرماندهی قوای بزرگی را به‌عهده داشت و اختیار هزاران نفری را داشت که به‌وی وابسته بودند، اما در مدت کوتاهی به اسیر تبدیل شده بود که در بندش کشیده بودند و انسان را در بهت و حیرت وا می‌داشت. وقتی شخصیت سخاوتمندانه و دوستانه میر یزدان‌بخش و خدمات فراوانش به خان مذکور(دوست‌محمدخان) و از همه مهمتر شرایط خائنانه‌ای که بر اساس آن میر دستگیر شد، در نظر گرفته شود، من یقین دارم که هیچ فردی در اردوگاه پشتون نبود که به خشم نیامده باشد و من هیچگاه در قید حیاتم به چنین وقاحتی برخورد نکرده‌ام.”
این حادثه باعث اعتراض طرفداران میر قرار گرفت. سرانجام رهبر هزاره‌ها با درخواست عاجل و همگانی طرفدارانش، برای خروج از اردوگاه امر کرده بود اسبهایش زین کرده بشوند، از این روی خیمه‌اش را ترک کرده و یک‌پایش را در رکاب گذاشته وی می‌خواست سوار بر اسب شود که از تصمیمش صرف نظر نموده و اظهار داشت که وی مرد کوهستان است و خود را با عهد قرآن به خان بسته است و تصمیم دارد بماند، حتی اگر عواقب آن به قیمت جانش تمام شود. میر یزدان‌بخش به عهد و پیمانی که با قرآن بسته بود وفادار ماند و حتی امکان رفتن وی نیز فراهم بود و از این کار صرف نظر نمود.
و اما بعد “دوست‌محمد خان از ملا شهاب‌الدین سئوال نمود که آیا از بین بردن میر یزدان‌بخش بر اساس قرآن قابل توجیه است یا خیر؟ ملا شهاب‌الدین جواب داد که این کار به طور قطعی لازم‌الاجرا است. وی هم‌چنین علاوه نمود که مرگ میریزدان‌بخش باید به دست خون‌شریک خودش صورت گیرد…
میر سئوال نمود که آیا می‌خواهند او را به قتل برسانند؟ محمدخان جواب داد که به وی چنین دستور داده شده است. میر یزدان‌بخش از جا برخاسته و به دنبال محمدداوودخان به راه افتاد. میر یزدان‌بخش را کنار جویی بردند که برای آب‌یاری می‌رفت. وی کنار جویی نشست تا مقدمات کار فراهم گردد. میر از آنان خواست که دست‌هایش را باز کنند تا وی دو رکعت نماز به جای آورد، ولی آنان قبول نکردند. وی به حیث مذهبی مجبور گردید تا با تسبیحش به دعا بپردازد.
مقدمات اعدام وی به‌کندی پیش می‌رفت، چون در بین جلادان جرّوبحثی در گرفته بود، مبنی بر این‌که آیا ریسمان ضخیم باشد یا باریک؟ سرانجام قرار شد وی را خفه نمایند. میر از آنان خواست تا وی را عذاب‌کُش نکرده و با شمشیر سرش را جدا نمایند. بالأخره تصمیم گرفته شد ریسمان ضخیمی به کار برده شود. محمدخان از امیر سئوال نمود که اگر گفتنی دارد، اظهار نماید. وی مدتی به اطراف نگریست و اظهار داشت که” نه، چه بگویم؟ راه من این است. آنان باید راه من را تعقیب نمایند.”
وقتی ریسمان آماده شد، میر را به خالی‌گاه عقب بردند. در آنجا شش تن از خون‌شریکان وی حضور داشتند. از هر ریسمان، سه نفر باید می‌گرفتند. در بین آنان، برادرش میرعباس بود، که چون زندانی بود، مجبور گردانیده شد تا در قتل وی سهیم گردد. ضمنا دو فرزند وکیل سیف‌الله جزء افراد ششگانه بودند تا انتقام خون پدرشان را بگیرند، که توسط میر به قتل رسیده بود. پس از اعدام، جسد میر را روی یابو بار کرده به همان وقت به خارزار فرستادند. وی قربانی خیانت و پیمان شکنی و فریب رهبران پشتون شد. ثبات وی حتی در رو‌به‌رو شدن با مرگ باعث اعجاب جلادانش شد، چون به عوض این‌که افسردگی و اضطراب به خود راه دهد، رخسار او پیش از هر وقت دیگر گلگون و با وقار به نظر می‌رسید. وی در بهترین روز آفتابی، روز جمعه در ماه رجب(۱۲۴۸) به قتل رسید.”( خاوری، محمدتقی، هزاره‌ها و خراسان بزرگ، ۱۳۸۲: ۲۹۳- ۲۹۵).
_______
(۱) مرحوم محمدتقی خاوری، شاعر و نویسنده، از هزاره‌های خراسان، امروز(۵ثور۹۸) در جوار فردوسی به خاک آرمید. او با تألیف کتاب ” مردم هزاره و خراسان بزرگ” برای بازسازی سیمای تخریب شده هزاره‌ها و برای برقرار کردن پیوند تاریخی میان هزاره‌ها و خراسان بزرگ تلاش‌های لازم را انجام داد. اما متأسفانه تلاش‌های او از سوی فرهنگیان و نویسندگان هزاره به‌صورت شایسته مورد استقبال قرار نگرفت و فرهنگیان ما شاید در طول سال‌های گذشته کمترین ارتباطی با ایشان نداشته‌اند.
روحش‌شاد و یادش گرامی‌باد!
انجنیر اسدالله احسانی بهسودی