تولد/تحصیلات

صدرالدین قرین فرزند محمدیعقوب خزانه­دار، یکی از فرزندان پرتلاش، دلسوز و با درد مردم هزاره­ستان است، که در سال 1327ه.ش در قریه تحت­جوی ولسوالی دره­صوف- سمنگان چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی خود را در مکتب خانه محلی آغاز سپس تا صنف نهم در مکتب مرکز دره­صوف ادامه داد. پس از آن به شهر کابل رفت، با اخذ امتحان سویه در لیسه شاه دو شمشیره به صنف دهم شامل شد و صنف دوازدهم را به پایان رساند.

از این­که صنف دوزادهم را موفقانه به اتمام رسانده بود، وارد انستیتوت پولی تخنیک کابل شد، در رشته­ی  انجینری(مهندسی)سیول برق­شامل­گردید، درسال1351ش اولین دانشجویان بودند که ازاین­دانشگاه فارغ­التحصیل گردیدند، جلسات قرین، در جمع محصلین دانشگاهی به­کالبد نیمه جان آنها، جان تازه می­بخشید، شور و شوق و علاقه به وجود می­آورد، از این رو، وی از طرف رژیم داود خان، مورد تعقیب قرار گرفت.

آموزگاری و جهاد فرهنگی

قرین در جریان تحصیل مدتی، به صفت معلم در مكتب لیسه حبیبیه مشغول خدمت گردید. از آنجا كه در آن روزگاران اوج فعالیت­های گروه­های چپی جهت ترویج افكار و اندیشه­های ضد دینی بود، استاد قرین، جهاد فرهنگی را آغاز كرد. او علاوه بر تدریس كتاب­های درسی معمول، به گفته­ی آقای حیدری[1]، یكی از هم صنفانش است، (قرین به ترویج معارف دینی و آشنا نمودن شاگردان با كتاب­های مذهبی و تقویت اندیشه­های اسلامی در برابر افكار انحرافی چپی­ها و خود باختگان در برابر فرهنگ بیگانه پرداخت، تا از این طریق بتواند اعتماد به نفس آنان را تقویت، باورها و اعتقادات دینی آنان را استحكام، دین و ارزش­های آن و عزت جامعه را حفظ نماید. پس از هشت ماه تدریس و فعالیت در لیسه عالی حبیبیه، از آنجا به صفت کارمند مدیریت برق در تخنیکم کابل استخدام ­شد).

قرین،کارمند انجینری برق تعیین شد مدت ایفایی وظیفه نمود، تمام محرومیت­های مردمش را پی­برد با دشواری­های فراوان کم کم به پختگی ­رسید، وی دارای روحیه آزاد اندیشی  بود درکابل به اتحاد تنظیم روحانیت نوین سر وکار پیدا کرد، از آنجا با رهبر شهید استاد عبدالعلی مزاری آشنا ­شد، وی یکی از هم­کاران نزدیک رهبران سازمان نصر افغانستان بود.

نهضت جوانان در دانشگاه کابل 

داکترحق شناس درمورد نهضت دانشگاه کابل می­نویسد: پس از سال۱۳۴۳ش(۱۹۶۴م) عده­ای از استادان مسلمان، آگاه و با ایمان دست به کار شدند ونخستین هسته­ی مبارزه و مقاومت را در برابر کمونیست­ها و در مرکز پوهنتون پایه­گزاری کردند ویک تعداد از جوانان مسلمان و مبارز را به دورخود جمع نمودند، پوهاند غلام محمد نیازی با جمعی ازهم­فکران خویش چون استاد ربانی، توانا، سیاف و…بود.

در آغازین سال­های 1348 بار دیگر حلقه­های سیاسی در دانشگاه کابل شکل گرفت و جوانان وطن در دانشگاه کابل(نهضت جوانان) را در قالب مجالس وگردهمایی­های سیاسی در دانشگاه کابل شروع نمودندکه در رأس آن استادان عبدالرحیم نیازی، داکتر غلام محمد نیازی، داکتر عمر، انجینر صدرالدین قرین و…  پرفیسور برهان الدین ربانی،گلبدالدین حکمتیار، قاضی محمد امین وقاد، انجینر احمد شاه مسعود و… جوانان پر شوری بودند که در این حلقات حزبی­کار می­نمودند.

با کودتای سردار داود خان در سال ۱۳۵۲ اعضا وهواداران آن تحت فشار رژیم وقت که زیر تأثیر شاخة پرچم حزب دیموکراتیک خلق قرار گرفتند.

افسران و دانشجویان که داودخان را در کودتا یاری رسانیده بودند به احزاب کمونیستی تعلق داشتند که در آن سال‌ها و در دهه دیموکراسی مبارزان رقیب هم محسوب می‌شدند که در مکاتب و دانشگاه‌ها و مراکز علمی و ادوار دولتی درگیری‌هایی با هم داشتند. با قدرت گرفتن آنها، مخصوصاً وزیر داخله وقت که عضو حزب خلق بود، به دست­گیری وسیع و گسترده­ای زد، انجینر صدرالدین قرین، امین وقاد، داکتر عمر و… مخفیانه به اکادمی پولیس ملی استخدام شد^[2].

اکادمی پولیس ملی

قرین، در اواخر سال1352ش وارد «اکادمی پولیس­ملی» نظامی کابل گردید در تعلیم‌گاه‌ پولیس بیشتر از یک سال آموزش ‌دید، برخی از قوانین و مقررات نافذة کشور توسط قانون داود خان لغو یا تعدیل گردید، رتبة دریم ساتنمن راکسب نمود، قرین به دلایل نامعلوم مدتی ترک وظیفه کرد، اما کودتای۷ ثورسال ۱۳۵۷ در شروع آبستن بود، برای ایجاد تشکیلات حزبی­که هدف­مندانه و در راستای منافع و آزادی مردم افغانستان می­اندیشید، گه­گاهی با بزرگان در کابل و استاد شهید عبدالعلی مزاری دیدارها وملاقات داشتند.

حاجی­خلیل دره­صوفی می­گوید: به همین دلیل­آقای قرین تعلیمات نظامی را دیده بود همراه با جمعی از دوستان صمیمی چریک­های با تجربه بود، تهاجم نظامی نیروهای اتحاد شوروی به افغانستان و آزادسازی برخی از ولسوالی‌های شمال افغانستان از تحت حاکمیت حزبی کابل، اراده آقای قرین با همرزمانش را مبنی بر مبارزات مسلحانه بر علیه نیروهای اشغال­گر و نجات کشور ادامه و گسترش دادند.

دیدارها با رهبر شهید

آقای حیدری می­گوید: (در سال1350ش رهبر شهید استادعبدالعلی مزاری تازه از عسکری ترخیص شده از ولایت خوست به کابل آمده بود (قبلاً باهم در سال­های 1347ش با شهید بلخی ارتباط داشتیم، سیمایی مزاری توجه مرا به خود جلب کرده بود) ما در تکیه خانه چنداول دیدارهای با استاد شهید به طور مکرر داشتیم وگاه در پارک زرنگار وگاهاً درمساجد باهم به­گفتگو می­نشستیم وطبیعی است­که اندیشه­های موج و انقلابی عسکر تازه ترحیض شده روح ما را متلاطم ساخته و در مسیر مقدس مبارزه و مقاومت به توده­ها رهنمونش می­ساخت.

رهبر شهید برای ما می­گفت: اگر ملا می­شوی باید مجتهد شوی، اگر روضه خوان می­شوی  باید واعظ و خطیب شوی، اگر دزد راه زن می­شوی  باید بانک را بزنی نه خانه مردم بیچاره را، اگر سیاست­مدار می­شوی باید رئیس و وزیر شوی نه مأ مور و اگر انجینر می­شوی باید مدیر وسر دفتر شوی^[3]…

این اندرزها به گونه­ی بر روح روان ما تأثیر کرد که همه را مو به مو  به اجرا ­گذاشتیم، قرین مدیر برق در پلی تخنیکم کابل شد، من شدم مدیر نفت وگاز در بندر آی­خانم تخار شدم. با نزدیک شدند کودتای 7 ثور سال1357ش که به سرنگونی حکومت داود خان انجامید. با ایجاد حکومت نور محمد ترکی ابرهای سیاه تاریک فضای کشور را تیره کرده بودند، قرین از آنجا روانه­ی ولسوالی دره صوف گردید).

زندان سمنگان

با سر نگونی حکومت داودخان قرین، در دره­صوف آمد در بعضی محافل ومجالس سخنرانی­هایی داغ آتشین ایراد می­كرد و جلسات مخفیانه با شیخ علی اکبر نهضت داشت . رژیم كمونیستی که تازه به قدرت رسیده بود، تشكیل جلسات مخفیانه قرین را تحت تعقیب داشتند، تا این­كه در 22سنبله 1357ش دستگاه استخباراتی دولت او را همراه چند تن دیگر دستگیر كرده از جمله برادر وی معلم سراج، معلم عبدالوهاب واثق، شیخ کاظم جعفری، شیخ خادم حسین ناطقی، شیخ عبدالحسین(آخوندزوار)، طالب حسین قریه­دار^[4] و… مجموعاً16 نفر به زندان سمنگان فرستاده شد مورد شکنجه سخت قرار گرفتند^[5].

مبارزه­ مسلحانه

با وقوع فاجعه­ی هفت ثورسال 1357ش، و روی كار آمدن كمونیست­ها در افغانستان كه سرآغاز تحول و رویدادهای جدیدی در حیات اجتماعی و سیاسی مردم ما گردید، سه راه در برابر آحاد ملت  قرار گرفت كه با انتخاب هر كدام سرنوشت و آینده­ی خویش را رقم بزند:

• طرف­داری از حكومت وابسته.
• سكوت در برابر ستم و بیدادگری و نظاره گر فجایع آن.
• یا دست به قبضه تفنگ برده.

برای رهایی وطن و دفاع از هویت دینی شان، جهاد در مقابل حكومت ضد دینی را آغاز كنند. همان طوری كه ملت ما با داشتن روحیه­ی استقلال طلبی و حساس در برابر تهدیدات هویت دینی، در تاریخ افغانستان هرگز اسارت و بردگی غیر را نپذیرفته و بارها در برابر اشغال­گران و دست نشاندگان آن­ها ایستاده و استقلال كشور را حفظ كردند، این بار نیز علیه حكومت ضد دینی دست نشاندگان روس، قیام و نهضت اسلامی را آغاز كردند.

مردم دره­صوف پیش­آهنگ آن گردید، با تلاش ومحوریت علماء و موسفیدان متدین، در زمستان سال 1357ش، برای آزاد سازی ولسوالی دره­صوف قیام کرد، قرین، با در دست گرفتن تفنگ همگام با سایر مردم مؤمن دره­صوف، در جهاد مسلحانه شركت می­كند و سلاح را قلم و خط خون را سرمشق خود قرار می­دهد

از آنجا كه قرین معتقد بود، پیروزی علیه دشمنان دین و وطن، جز در قالب تشكیلات منظم و منسجم میسور نیست، با آگاهی و شناخت كه از كادر رهبری سازمان نصرافغانستان به ویژه از رهبر شهید استاد عبدالعلی مزاری(رح) داشت و بیش­تر اعضای آن را محصلین دانشگاه كابل و عالمان دین، روشن­فکران مبارزین تشكیل می­داد، به عضویت آن در آمده و جهاد و مبارزه را در قالب تشكیلات ادامه داده و در جبهات محتلف دره­صوف و… حضور فعال و مؤثر داشت.

قرین، هرچند در ابتدا به صورت یك مجاهد و افراد عادی جبهه، درصحنه­های نبرد درجمع همرزمانش حضور می­یافت اما ایمان، تقوا، اخلاص، شهامت، صبر و استقامت، حلم و بردباری، صداقت، درستكاری، فروتنی، ساده زیستی و مدیریت او باعث شد تا به عنوان فرمانده زبده در دره­صوف منصوب گردد. او هر چند عضو یك جریان مبارز بود اما به وحدت نیروها در سطح منطقه می­اندیشید و تنش­های كه در منطقه توسط برخی افراد ایجاد می­گردید، همراه با دیگر خیرخواهان با درایت خنثی كرده و وحدت را حفظ می­نمود و جلو ایجاد تشتت و اختلاف در جامعه را می­گرفت.

سفر به هزارستان

قرین، طنین فریاد بلند مبارزات داد خواهانه­ی مردم محروم خویش را از بزرگان شنیده وبا چشم سردیده بود، از این رو تصمیم گرفت به مناطق محروم هزارجات سفر کند بیشتر درد و رنج محرومیت مردم خود را لمس کند.

حاجی خلیل دره­صوفی می­گوید: من در سال1365ش در دهن رشقه­ی بهسود میدان وردک بودم، تازه آفتاب طلوع کرده بود چند فرد نظامی با پای پیاده از سمت دَلنه به طرف دهن رشقه آمدندگفتندکاروان استاد عبدالعلی مزاری آمدند که همراهان استاد مزاری، استاد عزیزالله شفق، استاد قرین، حیدر دهقان، وچند تن دیگر، جهت خاتمه بخشیدند جنگ­های داخلی و ایجاد وحدت بین احزاب وگروه­ها سخت در تلاش بودند، تا این هیولا از جامعه رخت ببندد.

استادقرین استقلالیت عمل خویش را درقبال بی­عدالتی­های حکام استبدادی عوض ننمود و آشکارا سیاست­های خویش را برای مردمش تشریح می­نمود وبه پیمان خویش صادقانه وفادار و تا آخرین توان به آن پابندی داشت.

مسافرت­ ها

در خاطرات سیاسی رهبر شهید آمده، (من برای آقای قرین سفارش کردم یک پایگاه نظامی در شولگر و یک پایگاه در دره­صوف درست کنید^[6]. قرین، سرگرم فعالیت­های گوناگون سیاسی اجتماعی و نظامی در منطقه بود و درآن سال به خاطری بعضی از ضرورت­ها و مشکلات جبهه در سال1361ش  به خارج از کشور سفر کرد وارد کشور ایران گردید و فعالیت­های سیاسی ایشان در خارج از کشور در میان مهاجرین و گروه های سیاسی و محافل فرهنگی بود.

بنا به گفته­ی علی یاور حبیبی:( استاد قرین در قم با کمک افرادی هم­چون رهبر شهید استاد عبدالعلی مزاری، عزیزالله شفق، قربانی علی عرفانی، محمد ناطقی، صابری لعلی، یوسف واعظی، سیدحسین حسینی دره‌صوفی، آیت الله میرحسین صادقی ترکمنی(پروانی)،دفتر سازمان نصر در قم را فعال ساختند.

پس از یک سال اقامت در ایران، سپس باکاروان نظامی رهسپار وطن گردید، بار دیگر جهت سروسامان دادن جبهات تازه تشکیل دو باره درسال1365ش روانه­ی کشورا ایران­گردید، دربخش از خاطرات سیاسی رهبر شهید آمده، قرین درخواست تجهیز واکمالات قطعات وجزوتام­های تازه تشکیل را می­کند^[7].

هم گام با رهبرشهید

استاد قرین، در چندیم مرحله در سال های 1364،1365همگام با رهبر شهید سلاح وامکانات نظامی از ایران به افغانستان آرود در مرحله اخیر در سال 1367کاروان نظامی شهید مزاری از سوی استخبارات داکتر نجیب شناسایی شد  که در این باره حاجی خلیل دره­صوفی چنین می­گوید:(کاروان نظامی شهید مزاری از سوی استخبارات دولت داکتر نجیب کشف تحت مراقبت و چندین بار مورد حملات هوایی و زمینی قرارگرفت. و در این حالت شایعه گم شدن و اسارت استاد شهید عبدالعلی مزاری بر سر زبان‌ها افتاد و این وضع یک حالت سردرگمی آمیخته با وحشت و امیدواری را به وجود آورد، اینجا بود سر پرست کاروان زمین خورده را، استاد قرین به دوش گرفت تا به بامیان رساند).

کمین­ گاه چپچل

در 15حمل سال1364ه.ش مکتوب از جانب استاد شهید عبدالعلی مزاری، از شولگر به پایگاه نظامی سازمان نصر دره­صوف مواصلت می­نماید در آن مکتوب از استاد شیخ کاظم جعفری مسؤل سازمان تقاضایی کمک و همکاری را می­نماید.

شیخ احکام­الدین حکیمی می­گوید: استادکاظم جعفری، استاد قرین را همراه50 نفر از چریک­های ورزیده به شولگر ­فرستاد، طبق پلان ونقشه­ای استاد شهیدمزاری درکوه استراتژیک البرز پسته وسد محکم ایجاد می­کند، در یک فرصت مناسب بالای ولسوالی چمتال حمله نماید تا ولسوالی متذکره از تصرف نیروهای شوروی آزاد نماید.

آقای احمدی می­گوید: بعد از مدتی قرین دو باره به دره­صوف باز می­گردد، اما متأسفانه در مسیر بازگشت در گذرگاه چپچل به کمین مخالفین مواجه و تعداد از همزرمان قرین شهید و زخمی می­شود اسامی شهدای چپچل قرار ذیل اند:

ضابط غلام حسین، مهدوی، حمزه از بند نوامد، رجب بشیر از خواجه بلند بهسود، محسن گلوانسای، حاجی خلک، حیدر دهقان از مرکز دره­صوف و… جام شهادت را نوشیدن سبک­بالان به پرواز در آمدند^[8].

قرین، از دیدگاه بزرگان

استاد عزیزالله شفق بهسودی می­گوید: (قرین یکی ازجوانان تحصیل یافته­ی کابل بود. اوجوان متعهد، مذهبی و دلسوز مردم بود و قریحة شعری و ذوقی سرشاری داشت گاهی در فراق یاران شعر می­سرود،­ هم کاری نظامی و هم­کار فرهنگی می­کرد. در رسایی مرگ رهبر شهید در مزارشریف شعر جانسوز سروده که متأسفانه در دست­رس قرار نگرفت، قرین از یاوران نزدیک رهبر شهید بود).

محمدرضا ضیایی[9] چنین می­نویسد: (قرین، در دره­صوف با انگیزه و انرژی ویژه­ی که داشت به تعلیم وتربیت جوانان و مدافعان مردمی پرداخت و به پایگاه تربیتی و دفاعی سازمان نصر، شکوه و رونق خاص بخشیده بود. وهر صبح شام نه تنها اهالی پایگاه  بل­که همسایه­های دور دست و قریه­های اطراف مردم صدا ونجواهای منظم قرین را می­شنیدند).

استاد قرین برای رسیدن به هدف و برآوررده شدن­آرمان­های مقدس و به پیروزی رساندن قیام ومقاومت­های مردمی از هیچ نوع فداکاری دریغ نکرد، خرد، بزرگی و فداکاری­های او سرمشق نسل فردا ماست.

حاج احمد احمدی[10]­ چنین می­نویسد: دراجلاس­مسئولان و فرماندهان  گروه‌های جهادی در بامیان در تابستان ۱۳۶۸ش که تصمیم به تشکیل­حزب وحدت اسلامی افغانستان گرفته شد، استاد قرین، درفعالیت‌های سیاسی در کناررهبرشهید استاد عبدالعلی مزاری نقش مهم داشت. قرین، مرد جهاد، مبارزه، متعهد و آرام بود، او با لبان ملیح دوستانش را همراهی می­کرد.

محمدعلی شجاعی[11] چنین می­گوید: استاد قرین، در ایام جوانی اندیشه آزاد خواهی داشت وکارهای او الهام گرفته از رهبرشهید بود، وی از افراد تأثیر گذار و از رهبران فکری انقلابی در دره­صوف به شمار می‌رفت. در دوران جهاد نقش مهم به سزایی داشت.

داکترمحمدعیسی رحیمی می­گوید: قرین، بزرگ­ترین پرچم­دار آزادخواهی بود که عمر گران مایه­اش را در راه جهاد وآزادی تا آخرین نفس وقف نمود.

محمدعلم جویا[12] چنین می­گوید: آشنایی من با استاد قرین از سال 1359 ش شروع شد وتا آخر ادامه داشت و از نگاه اخلاق و رفاقت یک مجاهد متعهد و پاک­ بود، ازنگاه محیط خانوادگی به قول خودش با این که یک اشراف زاده بود، ولی سخت یک انسان متواضع ومبارز خود ساخته بود، تا امروز شخصیت خود ساخته­ای آن مجاهد پاک­ و راستین هرگز فراموشم نگردیده است. درآن زمان مجاهدان خود ساخته وپاک­ مانند قرین بسیارکم پیدا می­شد.

یکی دیگر از ویژگی­های مرحوم قرین این بود که تا آخر مجاهد پاک ماند ومانند بسیاری از مجاهدان دیگر آلوده نگردید وهم­چنان پاک از این دنیای فانی به سوی معبودش سفر کرد.

محمدعلم جویا نسبت به جدایی و دوری از ایشان تحت عنوان “قــریــن نــامــه” چنین شعر سروده است.

قـرین  روح  رنجــورم  قــریـــنم            دوای  زخـم  نـاسـورم  قـریــــنم

انیـس روز  و شب­ هـایی  جـوانی            بـه  وقت  نـالـه و شــورم  قـریـنم

بـه یـاد  روزگاران  قـــــدیـمــی             هـم اینـک خون دل خورم قرینم

از  آن  هنــگامه  های  مسـتی دل              کـنون  دورم  کـنون دورم قرینم

فرستم پیک روح خویش سویت              اگـر  خود،  در تـهِ گـورم قرینم

بود  گـور من  اکنون  هجر میهن              قـرین  روح   رنجـورم  قـریــنم

به  میـثاقی  که  بسـتی با وفا باش               منم  «جویایی» آن  شـورم قرینم

دچار مریضی

استاد قرین، پس از تحولات انقلاب درکشور، عمر خود را وقف جهاد فی­سبیل­الله کرد، درجریان انقلاب سه تن از برادران استاد قرین، معلم سراج،حاجی طاهر ومحمدقاسم  به شهادت رسیدند این حوادث بر روح  و روان وی تأثیرمنفی نمود، ایشان مدتی دچار مریضی گردید در6 سنبله1389 به رحمت حق پیوست.

منابع:

• 1- کتاب پیشگامان دره صوف، اثر محمدنایب علی توسلی وعبدالمومن طلوع صفحه335جلد دوم تاریخ دره صوف
• 2- آقای حیدری مسؤل نشریه­ی تنظیم نسل نو هزاره مغل2005
• 3- حق شناس، دکترشیر احمد نصری دسایس و جنایات روس در افغانستان(از امیر دوست‌محمدخان تا ببرک) تهران: ۱۳۶۳.
• 4- مصاحبة اختصاصی با عاشورعلی احمدی،کلانتر ناحیه 11شهرمزارشر یف8 : 1402
• 5- مصاحبة اختصاصی باغلام حیدر حیدری مسؤل نشریه­ی تنظیم نسل نو هزاره مغل،1403.
• 6- مصاحبة استاد عزیزالله شفق بهسودی، عضو شورای مرکزی ومسؤل کمیته سیاسی حزب وحدت اسلامی افغانستان
• 7- توسلی،طلوع دره صوف درگذر بحران تاریخ ص92-1399
• 8- عبدالمومن طلوع، مغول­ها هزاره، هزارستان- https://mogholha.blogfa.com
• 9- خاطرات سیاسی، رهبر شهید استاد عبدالعلی مزاریص130
• 10- محقق نویسنده وپژوهشگر، محمدرضاضیایی.
• 11- دوکتور محمدعیسی رحیمی، متخصص در شفاخانه صلیب سرخ ومسؤل کمیته سیاسی وفرهنگی حزب وحدت اسلامی افغانستان
• 12- حاجی خلیل دره صوفی، رئیس دفتر مرکزی ومعاون اجرایی حزب وحدت اسلامی افغانستان
• 13- شیخ احکام الدین حکیمی، مسؤل کمیته سیاسی وفرهنگی حزب وحدت اسلامی افغانستان
• 14- شجاع الدین طاهری
• 15- حاجی احمد احمدی دیبلومات سرقونسل­گری افغانستان درمشهدایران.
• 16- جنرال پرافتخار، محمدعلی شجاعی.
• 17- جنرال خیرالله فهیمی
• 18- محمدعلم جویا مسؤل عمومی فرهنگی شمال حزب وحدت اسلامی افغانستان.

[1] – مسؤل نشریه­ی تنظیم نسل نو هزاره مغل2005

^[2] – حق شناس، دکترشیر احمد نصری دسایس و جنایات روس در افغانستان (از امیر دوست‌محمدخان تا ببرک) تهران: ۱۳۶۳.

[3] – مصاحبه­ی اختصاصی باغلام حیدر حیدری مسؤل نشریه­ی تنظیم نسل نو هزاره مغل،1403.

[4] – توسلی،طلوع دره صوف درگذر بحران تاریخ ص92-1399

[5] – عبدالمومن طلوع، مغول­ها هزاره، هزارستان- https://mogholha.blogfa.com

[6] – خاطرات سیاسی، رهبر شهید استاد عبدالعلی مزاری ص130

[7]  – همان ص138

[8]  – مصاحبه­ی اختصاصی با عاشورعلی احمدی،کلانتر ناحیه 11شهرمزارشر یف8 : 1402

[9] – محقق نویسنده وپژوهشگر، محمدرضاضیایی.

[10] – حاجی احمد احمدی دیبلومات سرقونسل­گری افغانستان درمشهدایران.

[11] – جنرال پرافتخار، محمدعلی شجاعی.

[12] – محمدعلم جویا مسؤل عمومی فرهنگی شمال حزب وحدت اسلامی افغانستان.