جنگ دوّم افغانستان و انگلیس و معاهده گندمک

(آغاز حمله 21 نوامبر 1878- امضای معاهده گندمک 26 می 1879م)           
 این یادداشت مختصر را به بهانه ی سالروز تجاوز قشون انگلیس در حدود 130سال پیش به خاک افغانستان و در پی آن قرارداد ننگین گندمک به امضای امیر محمد یعقوب خان رسید می نویسم و به تمام هموطنان شرافتمندم تقدیم کنم.
قشون کشی انگلیس به خاک افغانستان در جنگ دوم افغانستان و انگلیس در حالی آغاز گردید که کشور انگلیس در طول نیم قرن قبل از شروع جنگ، در نیم قاره ی هند نفوذ کرده بود. و در تلاش و تکاپو بود که باحمایت برخی از سران قبایل تضاد و نزاع بین اقوام و قبایل را در افغانستان دامن بزند. در این زمان توانسته بود شاهراه های اتصال افغانستان به دریای آزاد دنیا و ارتباط افغانستان با کشورهای دیگر را تحت تصرف بگیرد. افغانستان را در خشکی محصور کند، تجارت باکشورهای ماورای بحر را به اختلال بکشاند. و تلاش کرد تا سیاست داخلی و خارجی این کشور را در کنترل خود بگیرد. حمایت از شاهزادگان عیاش و تن پرور وفراری از ملت را برای از بین بردن اتحاد و همبستگی مردم افغانستان در عمل اجرا کرد. جنگهای خانمان سوز شاه شجاع و شاه محمود درانی که در نتیجه ی آن بخش عظیمی از مردم افغانستان به خاک و خون کشیده شده در این راستا بود. لشکر کشیها و یاغی گریهای امیر زادگان دوست محمد خان علیه امیر شیرعلی خان در راستای سیاست انگیس و حمایت مستقیم آن کشور بود که سالها افغانستان در آتش آن جنگهای داخلی بین برادران و در آخر بین کاکا و برادر زاده، در گرفت. در نتیجه،  انگلیس لشکر کشی به داخل سرزمین های افغانستان و تصرف بخشهای  وسیع آن را پلان کرد.
 از هنگام نزاع شاهزاده های درانی پای قشون انگلیس به خاک افغانستان گذاشته شد. این پروسه داوم داشت تا این که بعد از فوت « امیردوست محمد خان»، «امیرشیرعلی خان» به قدرت رسید. امیر شیرعلی خان به صورت اساسی اعتقاد داشت که افغانستان را مستقلانه اداره کند. اما این امیر زمانی به قدرت رسید که انگلیس سیطره ی خود را با معاهدات نابود کننده ای بر پدرش( امیر دوست محمد خان) تحمیل کرده بود و افغانستان را عملا به محاصره ی سیاسی، نظامی و اقتصادی در آورده بود.
از جانب دیگر بعد چند روز از فوت پدر در شهر هرات، در مقابل برادرانی سرکشی قرار گرفت، که هرکدام بر حصه ای از کشور حکومت می کردند و برای سرنگونی حکومت امیرشیر علی خان ابایی نداشتند که با انگلیس هم همسو گردند. از دیگر سو امیر شیر علی خان اصلاحات فکری و اجتماعی را با استمداد از اندیشه ی سید بزرگوار، سید جمال الدین در نظر داشت که در کشور اعمال کند و این خود در مقابل پروگرام انگلیس بود.
ولی شیر علی خان در طول یک دهه حکومت و جنگ و گریز به هیچ یک از اهدافش نرسید و سیدجمال الدین هم  افغانستان را ترک کرد. در اواخر امارت ایشان انگلیس که از سیاست مستقلانه ی او به هراس افتاده بود به نهانه هایی  قصد حمله به افغانستان را مطرح نمود و بعد از یک مکاتبه با امیر لشکریانش را از هند به طرف افغانستان سرازیر کرد. قبل از این که عساکر انگلیس وارد خاک افغانستان گردند، امیر تحت فشار روانی و تحدید وایسرای انگلیسی هند قرارگرفت و جاسوسانی را هم در اطراف او گمارد، حتی به عنوان مشاور امیر مقرر شده بودند و تمام مشورتهای امیر را خبر می دادند.
امیر که این اوضاع و جنگهای مستمر داخلی با برادران قدرتمندش او را خسته ساخته بود و فرزند مورد علاقه اش عبدالله جان هم فوت شده بود. نامه ی تحدید آمیز انگیسی ها مبنی بر حمله به خاک افغانستان و در پی آن خبر حمله ی همه جانبه قشون انگلیس به خاک افغانستان روان او را تحت فشار قرار داد. وی تصمیم به مسافرت به روسیه گرفت. اما روسها همواره با صداقت رفتار نمی کردند. بلکه روسها در حقیقت در پی منافع خود بودند و در تعامل و معامله با کشور انگلیس بودند نه منافع امیر و افغانستان.  
امیر که می خواست از افغانستان خاج شود و از طریق آسیای میانه به دیگر کشور ها سفر نموده به جهانیان اعلام کند که کشور انگیس قصد تجاوز به خاک افغانستان را دارد، قبل از خروج در شهر مزار شریف از دنیا رفت.
انگلیس حملات گسترده ای را در21 نوامبر 1878م از سه جهت قندهار، خیبر، و کرم به خاک افغانستان آغاز کرد. امیر که تقریبا کنترل روانی بر اعصاب خود را از دست داده بود، به اردوی افغانستان که 51 هزار سواره نظام داشت، دستور صادر نمود که مقاومت نکند به این ترتیب عساکر انگلیس تمام راهها را به روی خود باز یافتند و از جهت های تعیین شده وارد خاک افغانستان گردیده  به طرف کابل مارش کردند.
در کابل بعد از فوت امیر افسران و متنفذین حکومت و عده ای از مردم پسر جوان امیر را به نام محمد یعقوب خان که هشت سال در زندان پدر بود به امیری برگزیدند. امیر جوان نه تنها به مقابله با عساکر متجاوز انگلیسی بر نیامد بلکه به استقبال آنها رفت و« قرارداد ننگین گندمک» را امضاء نمود. بندهای این قرار داد که تماما توسط انگلیسیها ترتیب یافته بود، بدون کدام اعتراض به امضای امیر رسید. تمام بندهای این معاهده به ضرر افغانستان بود. مخصوصا دو بند آن که مردم افغانستان را بنده و نوکر انگلیس می ساخت و حصه های زیادی از خاک افغانستان را به انگلیس واگذار می کرد.
عین بندها را ذکرمی کنیم:
در ماده ی 3 آن قرار داد آمده « 3- امیر افغانستان و ملحقات آن متعهد است که در روابط حکومت های خارجی پابند مشوره با حکومت برتانیه بوده و با این حکومات عهد نبدد و سلاح بر ضدشان برندارد، و در صورت حمله ی خارجی، امداد نظامی و اسلحه و پول انگلیسی به غرض دفاع طوری که انگلیس مناسب داند، استعمال خواهد کرد. …»
در ماده ی 9 آن معاهده آمده« 9- چون بین دو حکومت طبق آیین معاهده ، دوستی برقرار شده است، حکومت برتانیه شهرهای قندهار، و جلال آباد و علاقه هایی را که اکنون تحت اشغال قشون برتانوی قرار دارد، تخلیه کرده و واپس می سپارد، به استثنای: کرم، پشین، و سیبی(طبق نقشه ی ملحقه) که تحت تسلط و انتظام برتانیه است. امّا این سلطه دائمی نبوده و مالیات آن بعد از وضع مصارف داخلی، سالانه به امیر افغانستان پرداخت خواهد شد. حکومت برتانیه انتظام میچنی و خیبر را که بین پشاور و جلال آباد واقع است در دست خود می گیرد. ….» ( افغانستان در مسیر تاریخ ؛ میر غلام محمد غبار،نشر کانون مهاجر، چاپ دوم، ایران، قم، صص610و611 1359ش.)
در این دو مورد مرحوم میر غلام محمد غبار می نویسد:« بدین طریق امیر محمد یعقوب خان یک سلسله جبال صعب المرور را باساکنین دلیر آن که سپر افغانستان در شرق کشور به مقابل هجوم استعمار بود، باعلاقه ی کرم تا ابتدای جاجی، دره ی هیبتناک خیبر تا کناره ی شرقی هفت چاه، لندی کوتل و سیبی و پشین را تا کوه کوژک و استقلال کشور افغانستان را یک جا و رسما به دشمن تسلیم نمود و دست اجنبی را در داخل افغانستان باز گذاشت.» ( غبار، 1359ش. ص611)
به این صورت در دوّمین هجوم قشون استعماری انگلیس در قرن نوزده به خاک افغانستان، بخشهایی از این خاک جداشده و استقلال داخلی و خارجی از بین رفت.
بعد از هجوم پیروز مندانه ی انگلیس به افغانستان در 26 ماه می 1879م قراداد ننگین گندمک را از طرف افغانستان امیرمحمد یعقوب خان و از طرف انگلیس افسران: کیوناری و لیتن امضاء کردند.
        علی اکبر فیاض