زندگی‌نامه آیت‌الله شیخ محراب علی عرفانی بهسودی

يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا
(مجادله /۱۱)
مقدمه
بهسود، نامی آشنا در تاریخ افغانستان است؛ بابا، به‌مثابه‌ی بام بلند بهسود و هیرمند به‌عنوان سرچشمه‌ی حیات‌بخش میلیون‌ها انسان تشنه، شناسه و نشانه‌ی این سرزمین است. موقعیت جغرافیایی، حوادث تلخ و شیرین روزگار و خواستگاه مفاخر و مشاهیر علمی، تنها برخی از عواملی است که این سرزمین را شهره‌ی آفاق نموده است.
کوتل اونی، کوه بیرون، سنگ شانده، راقول،باد آسیا، زریافته، سرخ‌آباد، کجاب، قوم دهقان، قول خویش، دایمیرداد و… نام نقاط عالم‌پرور، احیاگر و نقش‌آفرین بهسود است.
همین‌سان، سرزمین رو به مشرق، جویبارهای همیشه جاری و کوه‌های استوار و سربلند، ساحه‌ی سنگ‌شانده، هر یک نشان‌دهنده‌ی جریان زندگی بر مدار امید و روشنی، پاکی و زلالی، و استواری در برابر نابسامانی‌ها و نارسایی‌های روزگار است.
کودکی و نوجوانی
در سال ۱۳۲۲ خورشیدی، در قریه‌ی کهنه‌قلعه‌ی سنگ‌شانده از توابع حصه‌ی دوم بهسود، کودکی پا به این دنیا نهاد که مایه‌ی چشم‌روشنی پدر و مادر و خوشحالی بستگان شد.
داراب علی که خود از موسفیدان و آبرومندان منطقه و از پیروان و دلدادگان به امیرالمؤمنین (ع) بود، نام محراب علی را برای فرزندش برگزید. او از همان آغاز تولد فرزندش، نسبت به تعلیم و تربیت و آینده‌ی وی اهتمام داشت و از کنار این موضوع مهم به‌سادگی نمی‌گذشت.
در آن روزگار، در بیشتر نقاط هزاره‌جات، از جمله سنگ‌شانده، هیچ مکتب و مدرسه‌ی دولتی دایر نبود. امور تعلیم و تربیت در حسینیه‌ها و مساجد، عمدتاً در فصل زمستان و توسط عالمان منطقه انجام می‌پذیرفت.
محراب علی، شش‌ساله بود که با راهنمایی پدر، دایی‌اش شیخ علی جمعه مدرس و برخی دیگر از عالمان منطقه، مانند شیخ علی جمعه کوچک و شیخ غلام حسین شینیه، روان‌خوانی قرآن و خواندن و نوشتن فارسی را فرا گرفت. هنوز ده‌سالگی را پشت سر نگذاشته بود که با خواندن کتاب‌های آموزشی و تربیتی آن روزگار نظیر حلية المتقين مرحوم مجلسی و معراج السعادة مرحوم نراقی، مرحله‌ی آموزش ابتدایی را گذراند و دروس حوزوی را با آموختن کتاب‌های مرسوم آن روزگار – مانند جامع المقدمات، سیوطی، شرح جامی و حاشیه‌ی ملا عبدالله – آغاز نمود.
سپس مدتی در محضر مرحوم آیت‌الله شیخ جواد مظفری سرخ‌آبادی حضور یافت
هجرت از جنوب به شمال غرب بهسود
آوازه‌ی علمی و حوزه‌ی درسی آیت‌الله حاج شیخ خادم حسین، معروف به حاج آخوند کوه بیرونی که خود از شاگردان مرحوم حضرت آیت‌الله سید محسن حکیم و حضرت آیت‌الله خویی (رضوان‌الله علیهما) بود، محراب علی را از جنوب به شمال غرب بهسود، یعنی کوه بیرون کشاند.
محراب علی، با اینکه هنوز در عنفوان جوانی بود، کتاب‌های سطوح متوسط مانند المطول سعدالدین تفتازانی، شرح لمعه‌ی مرحوم شهید ثانی و قوانین‌الاصول میرزای قمی را از محضر حاج آخوند کوه بیرونی فرا گرفت. هم‌زمان تدریس کتاب‌های جامع المقدمات، سیوطی و شرح ملا جامی بر کافیه را نیز بر عهده داشت.
مرحوم آیت‌الله عرفانی (رضوان‌الله علیه) در برخی از خاطرات خویش فرموده‌اند:
> “افزون بر احاطه و مرتبت علمی مرحوم حاج آخوند کوه بیرونی و خبرگی ایشان در برخی موضوعات فقهی، نظیر قبله‌شناسی، تقوا و تقدس، عطوفت و دلسوزی نسبت به طلاب چیزی بود که موجب عزیمت طلاب و گرمی حوزه‌ی درسی وی گردیده بود.”
محراب علی، در مجموع دو سال از اندوخته‌های علمی و روش تربیتی او برخوردار بود. سالیان اقامت در مدرسه‌ی حاج آخوند، آغاز شکوفایی جوانه‌های علمی محراب علی و ترسیم افق آینده‌ی وی شد. این نخستین هجرت مرحوم آیت‌الله عرفانی به‌منظور کسب دانایی و آگاهی بود.
هجرت از بهسود به مرکز کشور
دهه‌های ۴۰ و ۵۰ خورشیدی، جزو تاریخ درخشان حوزه‌ی علمیه‌ی کابل است. بازگشت جمعی از عالمان برجسته و نامدار، مانند:
شهید آیت‌الله سید سرور واعظ بهسودی
شهید آیت‌الله شیخ محمد امین افشاری
مرحوم آیت‌الله العظمی محقق کابلی
مرحوم آیت‌الله تقدسی
از حوزه‌ی علمیه‌ی نجف، و همچنین چهره‌هایی جوان و خلاق مانند:
شهید اسماعیل مبلغ
شهید سید اسماعیل بلخی
سید عبدالحمید ناصر
دانشمند شهید علی‌اصغر شعاع
عامل اصلی تحرک علمی و تغییرات اجتماعی و فرهنگی در مرکز کشور بود. آوازه‌ی این تحرک به اطراف کابل و اکناف کشور سرایت کرده بود و طلاب جوانی که در سر شوری و در دل شوقی داشتند، آرزو می‌کردند که خود را به مرکز کشور و کانون فعالیت علمی عالمان آن روزگار برسانند.
شیخ محراب علی، که خود یکی از طلاب جوان و انگیزه‌مند بود، سرانجام در سال ۱۳۴۷ خورشیدی بهسود را به مقصد کابل ترک گفت و در حلقه‌ی شاگردان شیخ‌زاده کابلی، آیت‌الله واعظ و آیت‌الله تقدسی قرار گرفت و درس‌های شرح لمعه، قوانین‌الاصول، مکاسب و کفایه را تکمیل نمود.
هجرت به نجف اشرف
پس از حدود چهار سال اقامت در حوزه‌ی کابل، در سال ۱۳۵۱ خورشیدی، مرحوم آیت‌الله عرفانی (ره) تصمیم گرفت که برای کسب کمال و دستیابی به مقام بالاتر علمی، به نجف اشرف هجرت کند.
پس از توفیق تشرف و زیارت مشاهد مشرفه‌ی ائمه‌ی مدفون در عراق، سطوح عالی و دروس خارج را در این حوزه، در محضر استوانه‌های علمی، آغاز نمود:
شرح منظومه‌ی حکیم سبزواری و اسفار صدرالمتألهین شیرازی را در محضر آیت‌الله قوچانی
خارج فقه و اصول را در محضر آیت‌الله خویی، امام خمینی، آیت‌الله شهید محمدباقر صدر (رضوان‌الله علیهم) و آیت‌الله فیاض
این هجرت علمی، نقطه‌ی عطفی در زندگی آیت‌الله عرفانی بهسودی بود که او را به یکی از برجسته‌ترین عالمان و فقیهان معاصر تبدیل کرد.