خزانۀ خالی «جهاد» برضد سیک ها
درعوض، خزانۀ امیردوست محمد خان پاسخ گوی گستره پروری امیر نبود. مشارالیه از ریزگانِ پیوند های رو به گسترش میرهای هزاره با جماعت دولتی وشهرنشین شیعه یان جوانشیر آگاه بود.
درصورت نافرمانی درهزاره جات، سرکوب شورشیان و غلبه برکوهستانات سرد و خشن کوه های بابا از توان امیر فراتر بود.
درسوی دیگر اوضاع، مدیریت سرزمین های هزاره نشین یک دست نبود. گلستان خان ریاست منطقه قره باغ را به عهده داشت و قبایل محمد خواجه، جلگه مسلط، جرمتو و جاغوری را اداره می کرد. قبایل بهسود و دایزنگی مستقل و خود گردان بودند. سودای میرها و بیگ های مناطق ریز و آسیب پذیر، حفظ موازنه بین میرهای مقتدر هزاره و حاکمان حکومت کابل بود. دست طلب و التماس دشمنان داخلی پیشوایان هزاره، هماره به سوی کابل دراز می بود.
یزدان بخش درمواجهه با امیر کابل از بیشینه دوراندیشی کار می گرفت و بقای خود را در ماندگاری توازن رابطه با امیر تعریف می کرد. مالیات خود را با امانت داری، سرموقع به خزانۀ امیر ارسال می داشت؛ در برقراری امنیت برای کاروان های بارزگانی درشاهراه ها کوشا بود تا در مغز امیر نسبت به وی خدشه ای بروز نکند. از راه مسالمت جویی و بیعت به حاکم مرکز، تلاش می ورزید با گذشت زمان قدرت خودش را درسراسر قلمرو هزاره گسترش دهد و با این طریق، توازن قدرت میان او و امیرهمیشه مظنون نهادینه شود.
میرهزاره، همزمان دربرابر دو خطراصلی ایستاده بود: خوانین داخلی و امیرکابل. بی تردید، یزدان بخش ازین نکته با خبر بود که امیر دوست محمد خان با وصف آن که برسر استرداد پشاور از چنگ سیک های تحت الحمایه حکومت هند بریتانیایی درکشاکش قرار داشت؛ انگلیس حمایت از امیرکابل دربرابر گردن کشان محلی را سیاستی اثرگذار در تأمین امنیت دروازۀ هند تلقی می کرد.
امیردوست محمد، فی نفسه از بستر توطئه ها سربرآورده و برآمده از زدوبند های سیاه و سفید با سدوزائیان، برادران خودش، بزرگان شمالی، اداره های کمپنی هند و کلنجار روی با سیک های پنجاب بود. مشارالیه به هیچ پیمان دوستی ودشمنی با قدرت طلبان رقیب یا جاه طلبانی که درآینده درموضع رقابت با وی می افتادند؛ وفادار نبود.
دوست محمد خان درصبح فردای سازش با برادرش سردار پردل خان برسرتقسیم قدرت، از حکمروایی اش همچو خود مختار کابل و بخش های آن اطمینان یافت و به استواری پایه های حکومت خود به دو شیوۀ نرم افزاری و سخت افزاری کمربسته بود. شیوۀ نخست، برقراری خویشاوندی و ازدواج با دختران فئودالان رقیب بود. رویکرد دوم را بر سرکوب و نابودی فئودال های اطراف کابل استوار کرده بود.
گسترۀ حکومت امیر، از حوالی غزنی، کوهستان و کابل چندان فراتر نبود و شمال، هرات وقندهار درسیطرۀ مالیاتی حریفان و برادرانش قرارداشت. سیاست قلع و قمع نخبه گان، توانمندی او را دربرابر برادران رقیبش در پشاور وقندهار فزونی می داد. او پیشاپیش برقدرتش می افزود تا درصورت جبهه آرایی برادران، به درهم شکستن آنان توانا باشد. به این ترتیب، یکسره سازی کار افرادی نیمه خود مختار مانند میریزدان بخش هزاره که برشاهراه کابل- قندهار چنبره داشت، فرصتی بهینه بود که درصورت تأخیر، سخت خطرآفرین می گشت. دامنه گیری خاموش نفوذ میر هزاره برسر راه کابل و قندهار، قابل برتافتن نبود.
راهبرد امیرکابل، بیرون آوردن پشاور از نفوذ رنجیب سینگه بود؛ چیزی که تا آخر عمر به آن دست نیافت.
برگ های تاریخ افغانستان ( بیشترتک بُعدی)، عبرت بار و فسوسناک است. دوست محمد در دور اول حکمرانی، به فتوای میرواعظ کابلی روحانی سنی مذهب، لقب امیر و امیرالمؤمنین گرفت وعلی الظاهر از مرحلۀ لقب «سردار» عبور کرد. او فقط به دنبال پول وعایدات برای قشون کشی به سوی پشاور بود و به هیچ امر دیگری علاقه مند نبود. با خزانۀ تهی، به رزم پنجاب و انگلیس می رفت! اما دست بردار نبود، نقدینه و طلا و نقره باید از بازرگانان، افراد ثروتمند وصرافان حوزۀ حاکمیت محدود امیر حصول می شد. گردآوری مالیات سنگین از مردم به جبر و جور آغاز شده بود. شدت عمل درحدی بود که پول داران از شهر درفرار بودند و جایداد های غیرمنقول شان ضبط می گردید.
سرمایه داری به نام سبز علی درکابل که از پرداخت سی هزار روپیه سرباز زده بود، زیرشکنجه و عذاب گرفته شد و ران هایش را سیخ داغ کرده و گلوله های پنبۀ نفت آلوده را دربین انگشتان پاهایش گذاشته و پنبه را آتش می زدند. سبزعلی سرانجام تاب نیاورد و جان باخت.
امیربرای شروع «جهاد برضد سیک ها» که پشاور را در قبضه گرفته بودند، به پنج صد هزار روپیه نیاز داشت و به هرطریق ممکن باشد باید این مبلغ به دست می آمد. قلمرو شاهی کوچک بین 27 تن از پسرانش تقسیم شده بود؛ و از تشکیلات دولتی ووزارت ها و نهاد های سه گانه خبری نبود.
