چکیده
تاته ولی یا آته اولیا یکی از شخصیت‌های محوری و مورد احترام در فرهنگ دینی و مردمی هزاره‌های نواحی بهسود و خوات در افغانستان است. پژوهش حاضر با هدف تحلیل جایگاه تاریخی، فرهنگی و آیینی این شخصیت، به بازشناسی نقش او در تداوم معنویت، انسجام اجتماعی و شکل‌گیری دین‌ورزی عامیانه در میان جوامع محلی پرداخته است. با تکیه بر منابع تاریخی (نظیر سفرنامه ابن بطوطه و چارلز ماسون)، اسناد محلی، و روایت‌های شفاهی، جایگاه تاته ولی به‌مثابه الگویی از دینداری غیررسمی و فرهنگ زیارتی در سنت مذهبی و قومی هزاره‌ها بررسی می‌شود. یافته‌ها نشان می‌دهند که شخصیت‌هایی چون تاته ولی، با اتکا به زهد، کرامت و نفوذ معنوی، در نهادینه‌سازی دین مردمی و پاسخ به نیازهای روانی و اجتماعی مردم، نقشی کلیدی ایفا کرده‌اند.
واژگان کلیدی: تاته ولی، آته اولیا، دینداری مردمی، هزاره‌ها، بهسود، خوات، جامعه‌شناسی دین، آیین‌گرایی محلی
- مقدمه
در جوامع روستایی و نیمه‌عشایری افغانستان، مرز میان دین رسمی و دین عامیانه همواره باریک و قابل نفوذ بوده است. در چنین بافت‌هایی، شخصیت‌هایی برخاسته از بستر تاریخ، عرفان و فرهنگ شفاهی، جایگاهی محوری در حیات دینی و اجتماعی مردم یافته‌اند. تاته ولی یا آته اولیا، از جمله این شخصیت‌ها در منطقه بهسود و خوات است که حضور او نه تنها در حافظه دینی مردم، بلکه در سنت‌های زیارت، توسل، و ساختارهای معنوی، قابل مشاهده است.
این مقاله با رویکردی بین‌رشته‌ای (تاریخ، مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی دین) به بازخوانی جایگاه تاته ولی پرداخته و تلاش دارد الگوی دینداری مردمی در سنت هزاره‌ها را در قالب پدیده‌ای بومی–فرهنگی تبیین نماید.
- جغرافیایی و پیشینه تاریخی
مزار تاته ولی در منطقه‌ای به‌نام دشت مزار، از توابع ولسوالی حصه دوم بهسود ولایت میدان وردک، قرار دارد. این مکان برای جوامع محلی هزاره، به‌ویژه ساکنان نواحی بهسود، خوات، برجگی، جرغی و قرناله، به‌عنوان یک زیارتگاه مقدس شناخته می‌شود.
بر اساس منابع تاریخی، از جمله سفرنامه‌ی ابن بطوطه (قرن هشتم هجری قمری)، آته ولی (آتا ولی) شخصیتی بوده که در مناطق کوهستانی بشّای (احتمالاً بهسود امروزی) می‌زیسته و مورد احترام شاهان، علما و مردم بوده است. وی در این سفرنامه، به عنوان زاهدی با نفوذ معنوی و کرامت‌دار توصیف شده است. چارلز ماسون نیز در سفر خود در قرن نوزدهم میلادی به زیارت تاته ولی اشاره کرده و محل آن را در منطقه برجگی ذکر می‌کند.
- منزلت اجتماعی و کارکردهای معنوی
تاته ولی تنها یک شخصیت دینی نیست؛ او در باور جمعی مردم به‌عنوان شفیع، صاحب کرامت و پناهگاه در هنگام گرفتاری‌ها شناخته می‌شود. در مناسبت‌های خاص، مردم از روستاها و حتی ولایات دور برای زیارت قبر او گرد هم می‌آیند. این رفتار دینی، نشان‌دهنده نوعی دین‌ورزی عامیانه است که بیش از آن‌که در چهارچوب نهادهای رسمی دینی بگنجد، در بستر باورها و نیازهای مردمی ریشه دارد.
- آیین‌ها و مناسک زیارت
آیین‌های مربوط به زیارت تاته ولی شامل روشن کردن شمع، قربانی، نذر، دعا، قرائت قرآن و گره‌زدن پارچه بر ضریح مزار است. این آیین‌ها معمولاً با سکوت، توسل و ذکر حاجات فردی و جمعی همراه است. خانواده تاته ولی، به‌ویژه فرزندان شیخ محمد حسن (تاته ولی)، هرساله با حضور در مراسم سالانه، در کنار مردم به نیایش و بزرگداشت می‌پردازند. همچنین، حاجی محمد عارف حبیبی از تجار ملی با تأسیس یک حسینیه در جوار این مزار، امکانات لازم برای زائران را فراهم ساخته است.
- تاته ولی و دینداری عامیانه در هزاره‌جات
جایگاه تاته ولی مصداق روشنی از مفهوم Popular Religion یا دینداری مردمی است. برخلاف رویکرد رسمی مذهبی، دینداری مردمی آمیخته با عناصر اسطوره‌ای، عاطفی و شفاهی است و بیشتر در پاسخ به نیازهای درمان‌جویانه و روانی مردم شکل می‌گیرد. زیارتگاه‌هایی چون تاته ولی، نقشی فعال در ایجاد همبستگی اجتماعی، تقویت امید، و تسکین رنج‌های جمعی ایفا می‌کنند.
- جایگاه خانوادگی و استمرار نهاد دینی
شیخ محمد حسن، ملقب به تاته ولی، یکی از شخصیت‌های شاخص و پیش‌قراولان حفظ و گسترش معارف اهل‌بیت (ع) در جامعه هزاره بود که پس از خود پنج فرزند برجسته به یادگار گذاشت: قاسم، بابه، دلخوش، دولت‌محمد و شاه‌مزید. نسل این خانواده در نواحی مختلفی چون قرناله، مزار شریف و سمنگان پراکنده شده‌اند و در طول تاریخ، هر یک به نحوی سهم بسزایی در تحکیم پایه‌های دینی، فرهنگی و سیاسی جامعه هزاره ایفا کرده‌اند.
شخصیت‌هایی چون ملا دین‌محمد خان، شیخ حاجی محمد و آیت‌الله حاج شیخ کاظم محمدی، نمونه‌های بارز این خانواده و نسل تربیت یافته این مدرسه‌اند که در عرصه‌های دینی و سیاسی توانسته‌اند با پیوند دادن تعالیم دینی به مسائل روز جامعه، هویت و فرهنگ هزاره را تقویت و تثبیت کنند
مردم قرناله، به‌ویژه، نقش بی‌بدیلی در استمرار این میراث معنوی و فرهنگی داشته‌اند. این منطقه به عنوان کانونی زنده برای تعالیم اهل‌بیت (ع) و سنگری برای مقاومت فرهنگی در برابر تحولات زمانه شناخته شده است. از مهم‌ترین نمودهای این تلاش ها، تأسیس مدرسه المهدی در قرناله است؛ نهادی آموزشی که با هدف حفظ و گسترش معارف اهل‌بیت (ع) و تقویت هویت دینی و فرهنگی هزاره‌ها پا گرفت.
مدرسه المهدی نه تنها به‌عنوان مرکز تربیت روحانیان و دانشمندان دینی شناخته می‌شود، بلکه دانش‌آموختگان آن به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی پیشرفت علمی، پژوهشی و سیاسی افغانستان، در سطوح ملی و منطقه‌ای تأثیرگذار بوده‌اند. این افراد، که اغلب از میان مردم قرناله برخاسته‌اند، با اتکا به مبانی قوی علمی و دینی، توانسته‌اند به عنوان استادان برتر دانشگاهی، پژوهشگران برجسته و فعالان اجتماعی و سیاسی، نقش‌آفرینی چشمگیری داشته باشند.
به این ترتیب، جایگاه خانوادگی شیخ محمد حسن و استمرار فعالیت‌های دینی و فرهنگی خاندان او، به همراه نقش کلیدی مردم قرناله و دانش‌آموختگان مدرسه المهدی، نماد پایداری و زنده‌نگه‌داشتن فرهنگ اهل‌بیت (ع) در میان هزاره‌ها و افغانستان به شمار می‌آید؛ میراثی که نه تنها حفظ شده بلکه همواره در برابر چالش‌ها و تغییرات اجتماعی، نقشی فعال و پویا ایفا کرده است.
- تحلیل مردم‌شناسانه و جامعه‌شناختی
حضور چهره‌هایی همچون تاته ولی، نه تنها از جنبه‌ی دینی، بلکه از نظر جامعه‌شناختی و مردم‌شناسی نیز قابل تحلیل است. این شخصیت‌ها در پاسخ به بحران‌های معنوی، روانی و اجتماعی جوامع محلی پدیدار شده و به نمادهایی از امنیت روانی و انسجام فرهنگی بدل می‌شوند.
به تعبیر پیتر برگر (1967)، دین مردمی راهی است برای تفسیر جهان، کاهش ترس‌های هستی‌شناختی و تثبیت نظم اجتماعی در بسترهای محلی.
- مقایسه با الگوهای مشابه محلی
نمونه‌هایی مشابه تاته ولی در سایر نقاط افغانستان نیز یافت می‌شود؛ از جمله:
شاه‌مردان در بامیان
پیر کرم‌الدین در سمنگان
شاه قلندر در چک میدان وردک
شاه قاسم در ارزگان
شاه تراب در شهرستان
کاکای دانا درقرناله
این شخصیت‌ها، همگی ویژگی‌هایی چون زهد، کرامت، مردمی‌بودن و ارتباط با عرفان شیعی دارند که نشان از الگوی فرهنگی خاصی در دین‌ورزی هزاره‌ها دارد.
نتیجه‌گیری
تاته ولی، یا آته اولیا، از جمله شخصیت‌هایی است که در مرز میان تاریخ و اسطوره، دین رسمی و مردمی، جایگاهی پایدار یافته است. مزار وی به‌عنوان یک کانون دینی–فرهنگی، نقشی فعال در پاسخ به نیازهای معنوی، اجتماعی و روانی جامعه ایفا می‌کند. استمرار نسل وی، تأسیس نهادهای دینی و توسعه مناسک زیارتی، نشان از زنده‌بودن سنتی ریشه‌دار در جامعه هزاره دارد. مطالعه این شخصیت‌ها، ما را به فهم بهتر از نسبت دین، فرهنگ، جامعه و حافظه جمعی در افغانستان رهنمون می‌کند.
فهرست منابع:
1-سفرنامه ابن بطوطه، جلد ۱، صفحات ۴۴۴–۴۴۶
2-سفرنامه چارلز ماسون، بخش میریزدان، ترجمه اکرم گیزابی
3-خاوری محمد تقی. مردم هزاره و خراسان بزرگ.، انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، تهران،1385
4- پژوهشی در تاریخ هزاره، حاج کاظم یزدانی
