مردم هزاره ازلحاظ ساختار و تشکل تاریخی و اتنوگرافی به شاخه ها و قبایل بزرگ و مختلف تقسیم و مسما که هر یک از آنان به نام دای یاد میشوند.کلمه ی دای که بمعنی دسته , توده ومجموعه خیلی بزرگ است ودای در اسامی محلات و نام مردم و اشیای دیگر نیز تاهنوز باقی‌مانده اند. کتاب جامع التواریخ نام اشخاص را از قوم فقرات که از قبایل ترک است بنام های بایو دای , دای نویان و تودای خاتون ضبط کرده است.بایودای به همان هر با تان بدیشان تعلق داشته و در اصل تودای خاتون میباشد . در زبان فارسی باستان کلمه دهیو بمعنی اقلیم- سرزمین و ولایت بکار رفته است.
بدین ترتیب کلمات دای زنگی بمعنی سرزمین زنگی بای , دای کندی سر زمین کندی بای- دای میر داد سرزمین میر داد بای , دای دیغو سر زمین دهقان بای همه از همان کلمه دهیو اخذ شده‌اند که از زمان بسیارقدیم باستان تا کنون بر جا مانده است. کلمات بیو- بایو بیگ و دای بصورت بسیط و مرکب در اسمای مختلف و جود دارند.دای درزبان بسیط و مرکب لهجه هزاره گی بمعنی ذیل تاکنون مستعمل بوده است. دای بمعنی , کوه و خاره بزرگ ,علف کاه وهیزم که بشکل ذخیره ی بزرگ روی هم انباشته باشد وهم چنان دای بمعنی تجمع خرمن و انبار شدن است . که در میان اقوام پشتون , قبیله , طایفه , خیل , زی , دسته و شاخه یاد می‌شود بنا برین جامعه هزاره به قبایل , طوایف و شاخه‌های ذیل قومی دای های بزرگ ذیل یاد میگردند.
1- دای ختای , در مرکز ارزگان 2—دای میر کشه- در جاغوری — 3 – دای فولاد- در شمال ارزگان – 4- دای کندی – در جنوب غرب دای زنگی و ایماق – 5- دای زنگی – در جنوب غرب کوه بابا- 6- دای دهقان – در حصه شرقی بهسود -7-دای چوپان ,در جنوب شرق دای کندی- 8- دای قوزی – در شمال بامیان وشیبر- 9- دای میرک – در ولسوالی شیخ علی- 10- دای کلان – درمرکز ولسوالی شیخ علی – 11- دای میرداد – در شرق دای زنگی – 12- دای مر دگان- در ولسوالی های بهسود لایت وردک و ولسوالی قره باغ ولایت غزنی موجود میباشند.
اول:- قبیله دای زنگی که شاخه‌های قومی آن قرار ذیل بوده و در ولسوالی های پنجاب , یکاولنگ و ورس ولایت بامیان و ولسوالی لعل و سر جنگل ولایت غوربود وباش دارند.
- ولسوالی پنجاب:-شاخه ی قومی لکه زائی — شاخه ی قومی شاهی – شاخه ی قومی تا نی – شاخه ی قومی زیور – شاخه ی قومی مرکه و بابه جی – شاخه ی قومی تر غی – شاخه ی قومی با تورک — شاخه ی قومی فردوس – شاخه ی قومی شه خالا – شاخه ی قومی ما مو تو – شاخه ی قومی دلته مور–. شاخه ی قومی محمود – شاخه ی قومی سه پای.
- ولسوالی ورس:-شاخه ی قومی شه خه – شاخه ی قومی میر بچه — شاخه ی قومی زایدم – شاخه ی قومی پیر مزید –شاخه ی قومی میر زا – شاخه ی قومی یاری – شاخه ی قومی برفی- شاخه ی قومی شاهی- شاخه ی قومی پتره – شاخه ی قومی مقدم – شاخه ی قومی باتورک – شاخه ی قومی لگزائی – شاخه ی قومی بابه جی- شاخه ی قومی غیب علی – شاخه ی قومی خوردگ زائی.
– ولسوالی یکاولنگ:- شاخه ی قومی قوم آبه – شاخه ی قومی میر بچه – شاخه ی قومی خوردک زائی – شاخه ی قومی انده ورستم – شاخه ی قومی لا کو —شاخه ی قومی تکانه – شاخه ی قومی صالح .
– ولسوالی لعل و سر جنگل:-شاخه ی قومی قره قول دغی – شاخه ی قومی نوروز بیگ – شاخه ی قومی حیدر بیگ – شاخه ی قومی اسدالله بیگ – شاخه ی قومی میر رجب – شاخه ی قومی ایس میل – شاخه ی قومی بوبک – شاخه ی قومی شه دگ – شاخه ی قومی که ره –شاخه ی قومی بابه جی.
دوم :- قبیله دایکندی در ولایت جدید دایکندی شاخه‌های قومی آن قرار ذیل بوده که در ولسوالی های شهرستان , خدیر,سنگ تخت, خوردگ تخته , گیزاب , اشتر لی, نیلی؛ میرآمور، بندر، کیتی، کجران، بود و باش دارند :-.
شاخه ی قومی خدیر – شاخه ی قومی خودی – شاخه ی قومی دوده – شاخه ی قومی حیدر بیگ – شاخه ی قومی دولت بیگ – شاخه ی قومی احمد بیگ – شاخه ی قومی فیرستان- شاخه ی قومی میر هزار – شاخه ی قومی ساربان- شاخه ی قومی نیکه-شاخه ی قومی پیکر – شاخه ی قومی قدم علی – شاخه ی قومی چاوش – شاخه ی قومی عبدی- شاخه ی قومی وسمه – شاخه ی قومی بای بوغه وپای بو غه – شاخه ی قومی پیر علی– شاخه ی قومی عینک – شاخه ی قومی سونه – شاخه ی قومی مامه که- شاخه ی قومی تر موش – شاخه ی قومی مادی – شاخه ی قومی خوشک – شاخه ی قومی پاینده.
سوم:- قبیله دای میرکشه که شاخه‌های قومی آن قرار ذیل بوده که درولسوالی های جاغوری ,ناهور,قره باغ , جغتووخواجه عمری ولایت غزنی سکونت دارند.
-
- ولسوالی جاغوری:-شاخه ی قومی آته—شاخه ی قومی حوت قول – شاخه ی قومی ده مر ده – شاخه ی قومی هیچه – شاخه ی قومی با به- شاخه ی قومی چهل باختو – شاخه ی قومی سنگ ماشه – شاخه ی قومی پاطو- شاخه ی قومی مسکه – شاخه ی قومی گری- شاخه ی قومی خوشه – شاخه ی قومی زیرگ – شاخه ی قومی داوود – شاخه ی قومی انگوری- شاخه ی قومی حیدر- شاخه ی قومی دولت شاهی- شاخه ی قومی قره – شاخه ی قومی با غو چوری- شاخه ی قومی خدایداد – شاخه ی قومی بو سعید مهاجری- شاخه ی قومی لو مان – شاخه ی قومی اکنه – شاخه ی قومی خیر محمد- شاخه ی قومی سید علی – شاخه ی قومی معصوم – شاخه ی قومی نصرالله – شاخه ی قومی مرده خوش – شاخه ی قومی احمد – شاخه ی قومی شعله – شاخه ی قومی بابه کمال- شاخه ی قومی علودال – شاخه ی قومی باریک – شاخه ی قومی شیر زایده – شاخه ی قومی ایذ دری- شاخه ی قومی المیتو – شاخه ی قومی سبز چوب – شاخه ی قومی تبرغنگ – شاخه ی قومی کمرک.
- ولسوالی قره باغ:-شاخه ی قومی محمد خواجه- شاخه ی قومی جمال – شاخه ی قومی بهبود – شاخه ی قومی دلته مور – شاخه ی قومی چهاردسته —شاخه ی قومی دای میرک-شاخه ی قومی ده مر ده.
- ولسوالی جغتو :-شاخه ی قومی محمد خواجه – شاخه ی قومی نوربیگ – شاخه ی قومی قطه غیت – شاخه ی قومی بیات – شاخه ی قومی شا هو.
- ولسوالی خواجه عمری:-شاخه ی قومی الیاس- شاخه ی قومی بیات – شاخه ی قومی محمد خواجه- شاخه ی قومی شاهو – شاخه ی قومی دلته مور
چهارم :- قبیله دای فولاد که شاخه‌های قومی آن قرار ذیل بوده که در ولسوالی های مالستان و اجرستان ولایت غزنی و ولسوالی کجران ولایت ارزگان سکونت دارند.
- ولسوالی کجران:-شاخه ی قومی میر هزار- شاخه ی قومی خوشکه – شاخه ی قومی الله یار- شاخه ی قومی قورمه – شاخه ی قومی گنجی-شاخه ی قومی غوله – شاخه ی قومی گدای – شاخه ی قومی میکه .
- ولسوالی مالستان:-شاخه ی قومی ملکی – شاخه ی قومی مکنک – شاخه ی قومی په شی – شاخه ی قومی شیر داغ – شاخه ی قومی ایچه- شاخه ی قومی میر آدینه – شاخه ی قومی موریتی – شاخه ی قومی داله – شاخه ی قومی خوردگ زائیده – شاخه ی قومی میر احمد.
– ولسوالی اجرستان:- شاخه ی قومی باسی – شاخه ی قومی دایه – شاخه ی قومی دای بکره – شاخه ی قومی بریکی – شاخه ی قومی داله.
پنجم :- قبیله دای کلان که شاخه‌های قومی آن قرار ذیل بوده که درولسوالی های سرخپارسا , شیخ علی وولسوالی غوربند ولایت پروان وولسوالی های دوشی و تاله و برفک ولایت بغلان .و ولسوالی حصه دوم پنجشیر و لایت پنجشیر بود و باش دارند.
- ولسوالی شیخ علی:-شاخه ی قومی نیمان – شاخه ی قومی قره لوغ- شاخه ی قومی خدایداد – شاخه ی قومی غایب داد- شاخه ی قومی امور داد-شاخه ی قومی عبد الواحد – شاخه ی قومی زی قاضی – شاخه ی قومی زی عزیز- شاخه ی قومی شکرالله خوشحال- شاخه ی توچعی یا توچغی– شاخه ی قومی میر که – شاخه ی قومی بهلول – شاخه ی قومی مقصود- شاخه ی قومی زی کاکه.
ولسوالی حصه دوم پنجشیر:-شاخه ی قومی بابا علی– شاخه ی قومی مهر علی – شاخه ی قومی سنگی خان – شاخه ی قومی گلاب– شاخه ی قومی دوست علی.
-
- ولسوالی سرخپارسا:- شاخه ی قومی خدیر- شاخه ی قومی الله داد- شاخه ی قومی شیرک – شاخه ی قومی دولت خوانی- شاخه ی قومی علی خوانی- شاخه ی قومی قو تندر– شاخه ی قومی سرخ – شاخه ی قومی رحمن قلی – شاخه ی قومی ابدال – شاخه ی قومی لطف الله- شاخه ی قومی فقیر الله – شاخه ی قومی پاینده – شاخه ی قومی زی عطا- شاخه ی قومی شخه – شاخه ی قومی بابه تول- شاخه ی قومی مخفی – شاخه ی قومی شاد محمد – شاخه ی قومی منصور بیگ .
- ولسوالی غوربند:-شاخه ی قومی فرینجل – شاخه ی قومی لیج – شاخه ی قومی قول خول –
- ولسوالی تاله و برفک:-شاخه ی قومی کرم علی – شاخه ی قومی علی جم – شاخه ی قومی ایش خوجه – شاخه ی قومی شیخ علی
- ولسوالی دهن غوری:- شاخه ی قومی دای میرک – شاخه ی قومی علی جم – شاخه ی قومی قه غی- شاخه ی قومی نیمان — شاخه ی قومی لر خوی- شاخه ی قومی ده مرده – شاخه ی قومی بهبود – شاخه ی قومی گاوی- شاخه ی قومی قره لوغ.
- ولسوالی دوشی:-شاخه ی قومی نیک پی – شاخه ی قومی شیخ علی- شاخه ی قومی گاوی – شاخه ی قومی گری – شاخه ی قومی چهل غوری.شاخه ی قومی لر خوی – شاخه ی قومی کرم علی – شاخه ی قومی کوه گدای- شاخه ی قومی ایش خوجه.
ششم :- دای دهقان که شاخه‌های قومی آن قرار ذیل بوده که در ولسوالی های حصه اول و دوم بهسود ولایت وردک و ولسوالی نا ور ولایت غزنی سکونت دارند.
- ولسوالی حصه دوم و مرکز بهسود:-شاخه ی قومی قبتیستان – شاخه ی قومی راموز- شاخه ی قومی بهبود – شاخه ی قومی میر شادی – شاخه ی قومی خواجه حسن – شاخه ی قومی نوری – شاخه ی قومی شیر داد – شاخه ی قومی میر بچه – شاخه ی قومی دوست دار- شاخه ی قومی تیزک – شاخه ی قومی چوگدنه- آب پای – شاخه ی قومی درویشان.
- ولسوالی نا ور:-شاخه ی قومی مومرک – شاخه ی قومی قره قول – شاخه ی قومی میزه – شاخه ی قومی درویش علی – شاخه ی قومی میر شادی بیگ – شاخه ی قومی بهبود – شاخه ی قومی میربچه – شاخه ی قومی خوردک زائی – شاخه ی قومی کلان زائی- شاخه ی قومی جمبود – شاخه ی قومی خان بیان – شاخه ی قومی خان بهادر – شاخه ی قومی مرک – شاخه ی قومی یرک-شاخه ی قومی چولی- شاخه ی قومی میر چهل کند – شاخه ی قومی بابه که – شاخه ی قومی علی دوست- شاخه ی قومی خوردی- شاخه ی قومی الله داد- شاخه ی قومی عطا.
- ولسوالی حصه اول بهسود:-شاخه ی قومی دولت قولی – شاخه ی قومی چولی- شاخه ی قومی دولت مراد- شاخه ی قومی موشله – شاخه ی قومی ملا مراد – شاخه ی قومی جانم – شاخه ی قومی برغسان – شاخه ی قومی قول خویش- شاخه ی قومی خالق- شاخه ی قومی جرغی- شاخه ی قومی برجگی. — شاخه ی قومی ابوالحسن.
هفتم :- قبیله دای میر داد که شاخه‌های قومی آن قرار ذیل بوده که درولسوالی دای میردادولایت وردک وولسوالی قره باغ ولایت غزنی زیست دارند.
- ولسوالی دای میرداد :-شاخه ی قومی علودال – شاخه ی قومی مقصود – شاخه ی قومی حیات – شاخه ی قومی پشگر – شاخه ی قومی دوله شه-شاخه ی قومی قلندری- شاخه ی قومی فخری- شاخه ی قومی در نمان – شاخه ی قومی نرخی – شاخه ی قومی جمبوغه- شاخه ی قومی مومک – شاخه ی قومی سلایمو – شاخه ی قومی چنکه – شاخه ی قومی توله خشه.
- ولسوالی قره باغ: شاخه ی قومی دا مرده – شاخه ی قومی دوله شه – شاخه ی قومی گاو مرده.
هشتم :- قبیله دای قوزی که شاخه‌های قومی آن قرار ذیل بوده که در ولسوالی شبر , مرکز ولایت بامیان ولسوالی های کهمرد و سیغان سکونت دارند.
- ولسوالی شیبر:-شاخه ی قومی در نمان – شاخه ی قومی غندک – شاخه ی قومی خیده – شاخه ی قومی شیخه – شاخه ی قومی جلمیش- شاخه ی قومی عادل – شاخه ی قومی ایام – شاخه ی قومی شاک – شاخه ی قومی که شی – شاخه ی قومی شاه قدم – شاخه ی قومی عراق – شاخه ی قومی غلام علی – شاخه ی قومی ما موت – شاخه ی قومی جولا – شاخه ی قومی رشگ —شاخه ی قومی بدل- شاخه ی قومی قوچنغی – شاخه ی قومی کودی – شاخه ی قومی جمع علی.
- ولسوالی کهمرد وسیغان: -شاخه ی قومی خواجه علی – شاخه ی قومی شیخه.
نهم:- قبیله دای میرک یکی از شاخه‌های قومی کوچک است که در ولسوالی های مرکز بهسود وحصه اول بهسودولایت وردک وولسوالی دهن غوری ولایت بغلان سکونت دارند.
دهم :- قبیله دای چوپان که یکی از شاخه‌های قومی میباشد که در ولسوالیهای شهرستان و خدیر ولایت
دایکندی و ولسوالی اجرستان ولایت غزنی و ولسوالیهای خاص ارزگان و گیزاب ولایت ارزگان و ولسوالی دایچوپان ولایت زابل بود و باش مینمایند.
- ولسوالی شهرستان:-شاخه ی قومی خوش آمدی – شاخه ی قومی غوله که- شاخه ی قومی میره مور- شاخه ی قومی لرگر – شا خه قی ومی برگر- شاخه ی قومی سه پای – شاخه ی قومی شاهی.
- ولسوالی اجرستان :-شاخه ی قومی باسی – شاخه ی قومی دای بکره – شاخه ی قومی بریکی – شاخه ی قومی دایه- شاخه ی قومی فولاد.
- ولسوالی خاص ارزگان:-شاخه ی قومی زاولی – شاخه ی قومی سیدان – شاخه ی قومی شالی – شاخه ی قومی باغو چار – شاخه ی قومی کالو- شاخه ی قومی سیاه بغل- شاخه ی قومی حسینی – شاخه ی قومی سیوک.
– ولسوالی گیزاب :– شاخه ی قومی میانه تاغ – شاخه ی قومی بری – شاخه ی قومی زین – شاخه ی قومی خلج.
یازدهم :- قبیله دای خطای که شا خه های قومی آن بصورت پراگنده در ولسوالی های خاص ارزگان و گیزاب ولایت ارزگان و ولسوالی کجران ولایت دایکندی زندگی دارند که به مرور زمان در داخل دیگرشاخه‌های قومی جدا گانه ادغام یافته است.
دوازدهم:- قبیله دای مردگان که در ولسوالی مرکز بهسود ولایت وردک و ولسوالی قره باغ ولایت غزنی و ولسوالی دهن غوری ولایت بغلان زیست دارند. که به مرور زمان قبیله مذکور در میان شاخه‌های قومی دیگرادغام یافته که فعلاً کدام شاخه قومی جدا گانه از خود ندارد.
قسمتی از شاخه‌های قومی قبایل دوازده گانه مردم مناطق هزاره نشین افغانستان که در زمان امیرعبدالرحمن از مناطق اصلی بود وباش شان به کوچ اجباری وادار و فراری شده که در مناطق شمال , شمالشرق و شمال غرب کشور مسکن گزین گردیدند. که ذیلا از محلات مسکونی شان در مناطق بالا نام گرفته میشوند.
ولسوالی های خان آباد و علی آباد ولایت قندوز –ولسوالی خنجان ولایت بغلان – ولسوالی حصه دوم ولایت پنجشیر – ولسوالی های تولک – تیوره و پسابند ولایت غور—ولسوالی های بلخ – چمتال ونهر شاهی ولایت بلخ ولسوالی دره صوف ولایت سمنگان و مرکز ولایت بادغیس- ولسوالی های شو لگره و چهار کنت ولایت بلخ-ولسوالیهای بلخاب- سنگ چارک و مرکز ولایت سر پل – ولسوالی روی دو آب و پشت بند مرکز ولایت سمنگانولسوالی پلخمری ولایت بغلان.- ولسوالی های کشم ودر واز ولایت بدخشان – ولسوالی خوشی ولایت لوگر.مراکز ولایات کابل – هرات – مزار شریف- قندوز-قندهار- هلمند- پلخمری و تالقانو در دیګر , ساحات مختلف افغانستانو زیست مینمایند.
نوت:- قبایل دوازده گانه شاخه‌های قومی مردم هزاره در مراکز ولایات ,شهر های بزرگ وولسوالی های کشورنیز با فیصدی های متفاوت و مختلف زندگی میکنند.البته اتنوګرافی هزاره ها بیست سال قبل در سال ۱۳۶۵ شمسی که بشکل رساله ی جداګانه توسط صاحب قلم نوشته و از طریق وزارت اقوام وقبایل وقت به تیراژ سه هزار جلد چاپ و نشرشده بود که در نوشته ی کنونی ازبرخی قسمتهای مهم آن رساله با اصلاحات تکمیلی استفاده شده است که خوانندګان محترم میتوانند درین مقاله آنرا موردمطالعه قراردهند.
